Herta Müller | Atemschaukel

Herta Müller | Atemschaukel. Frankfurt am Main, Fischer Taschenbuch Verlag, Juli 2011, 300 pagina's. 2009 (1).

Rumänien, Januar 1945. "Es war 3 Uhr in der Nacht, als die Patrouille mich holte. Die Kälte zog an, es waren - 15^o C." So beginnt der erschütternde Bericht eines jungen Mannes, der in ein russisches Straflager verschleppt wird - so wie 60000 andere Rumäniendeutsche, von deren Schicksal Herta Müller in diesem ungeheuren Buch erzählt. In Gesprächen mit dem verstorbenen Dichter Oskar Pastior und anderen Überlebenden der Lager hat sie den Stoff gesammelt - und zu überwältigender Literatur geformt.


Atemschaukel heet in de Nederlandse vertaling Ademschommel. Een bijzondere titel, die symbool staat voor de hele roman. De roman beschrijft het van Leo Auberg, een Roemeen van Duitse afkomst. Hij wordt als jongen van zeventien aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, zoals zo velen met hem, door de Sovjet-Russen op transport gesteld, naar de Sovjet-Unie. Zij moeten een deel van de schuld van het Roemeense vaderland, dat de kant van Nazi-Duitsland had gekozen, tegenover de Sovjet-Unie afbetalen door als dwangarbeider te werken. Hij zal er uiteindelijk vijf lange, hongerige jaren in een kamp doorbrengen.

Het bijzondere van Atemschaukel is in de eerste plaats dat Müller al die anonieme slachtoffers van de Sovjetoverheersing in Oost-Europa een stem geeft. Op basis van de ervaringen van de Duits-Roemeense dichter Oskar Pastior en anderen heeft zij een op feiten gebaseerde fictieve roman geschreven. De harde feiten zijn bekend, maar als je al die hartverscheurende verhalen zo samengebald ziet in het lijden van één personage, komen die feiten wel heel overweldigend op je af.

Dat de roman vooral gebaseerd is op de verhalen van de dichter Pastior zal verklaren waarom er in het boek zo'n nadruk ligt op taal. In de eerste plaats is er de confrontatie met de voor Leo onbegrijpelijke Russische taal. Uiteindelijk begrijpt hij de belangrijkste commando's, maar hij geeft die termen regelmatig weer in een verbasterde vorm, soms nauwelijks nog herkenbaar als Russisch woord.

Daarnaast benoemt Leo alles om zich heen - de honger, zijn werk, de andere kampbewoners met hun eigenaardigheden - met eigen, haast poëtische woorden. Die woorden houdt hij nadrukkelijk voor zichzelf. Deze woorden geven hem houvast, samen met de bezwerende woorden van zijn oma, die hem vlak voor zijn deportatie vertelde dat zij er zeker van was dat hij terug zou keren.

Atemschaukel beklemt, grijpt je bij de strot, blijft bij je, lang nadat je het boek uit hebt, zet aan tot nadenken over het kwaad dat mensen elkaar aandoen. Het is een boek dat gelezen moet worden.

Herta Müller | Niederungen
Herta Müller | Heute wär ich mir lieber niet begegnet

Herta Müller op Wikipedia

flickr