János Székely | De arme Svoboda

János Székely - De arme Svoboda. Amsterdam, Anthos, 2009, 142 pagina's.
Oorspronkelijke Engelse titel: You Can't Do That To Svoboda, vertaald door Otto Biersma en Paul Bruijn. 2006 (Verenigde Staten, 1)

Verteld als een sprookje is De arme Svoboda de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in een notendop. Székely steekt de draak met de autoriteiten en de bureaucratie. Hij hanteert, net als Joseph Roth, een kritische ondertoon en laat zien waartoe misbruik van macht en verregaande bureaucratie leidt.


Wat een bijzonder knap werkje is dit! In 142 pagina’s beschrijft Székely het lot van de zwakbegaafde Svoboda (het Tsjechische woord voor 'vrijheid'). Hij werkt als kruier op het stationnetje van een slaperig stadje in Tsjechië. Als Nazi-Duitsland Tsjechië in 1939 bezet, ontkomt ook dit plaatsje niet aan woelige tijden: er trekt een eenheid van de SA binnen, die het dorp schaamteloos plundert, terwijl zij eigenlijk naar het dorpje worden gestuurd om de spoorlijn, waarover Hitler per trein naar Praag zal reizen, te bewaken.

Die plundering roept weerstand op bij een deel van de bevolking van het dorpje. Zij tekenen bezwaar aan, waarop er een andere SA'er naar het dorpje wordt gestuurd om poolshoogte te nemen. Er moet een reden worden gevonden waarom de huizen in het dorp doorzocht zijn: de vondst van explosieven onder een spoorbrug. Daar hoort natuurlijk ook een zondebok bij: eerst een gepensioneerde kolonel en vervolgens de arme Svoboda. Hoe het verhaal zich verder ontwikkelt, zal ik hier niet navertellen, dat moet iedereen vooral zelf lezen.

De arme Svoboda is echt de moeite van het lezen waard. Székely beschrijft de gebeurtenissen met humor, maar het is wel wrange humor. Naar mate het verhaal vordert, zie je dat praktisch iedereen eropuit is om zijn eigen hachje te redden. Dat gedrag beschrijft Székely vlijmscherp. Ik heb hardop gelachen, ondanks het treurigmakende uitgangspunt van deze novelle, dat maar weinigen bereid zijn om de rug recht te houden in moeilijke tijden.

De arme Svoboda deed me denken aan een Russisch boek dat ik eerder dit jaar las: Танкист, или «Белый тигр» (Tankist, ili “Bely tigr”) van Ilya Boyashov. Qua vorm lijken de novelles op elkaar: in beide gevallen gaat het om verhalen die als sprookjes of parabels worden verteld. Beide verhalen zijn gesitueerd in de Tweede Wereldoorlog. De hoofdpersonen lijken op elkaar: zij staan buiten de gewone samenleving en zijn eigenlijk allebei dwazen, die volharden in wat zij zich voornemen, die doen denken aan Don Quichot.

Het enige verschil is, dat Boyashov zijn werk ver na het einde van de Tweede Wereldoorlog, in 2008, schreef en Székely nog tijdens die oorlog, in 1943. Eigenlijk is De arme Svoboda Székely’s papieren vorm van verzet tegen de Duitse bezetter. Lees deze novelle!

flickr