Mark Traa | De Russen komen!

Mark Traa - De Russen komen! Nederland in de Koude Oorlog. Amsterdam, Athenaeum - Polak & Van Gennip, 2009, 250 pagina's.

Nog maar kort geleden was Nederland in de greep van de Koude Oorlog. Er heerste een voortdurende angst voor een atoomaanval door de Sovjet-Unie. Hoe moest de bevolking worden beschermd tegen het Rode Leger? Nu, twintig jaar na de val van de Muur, kunnen we de vraag beantwoorden wat er zou zijn gebeurd wanneer de Derde Wereldoorlog was uitgebroken.

Mark Traa deed archiefonderzoek en vond opzienbarend materiaal. Over vluchtplannen en schuilkelders voor regering en koningshuis, over plannen om de vliegtuigen van de KLM en de binnenvaartschepen naar het buitenland te verplaatsen en om kunstwerken in bunkers te verstoppen. Schokkend zijn de tot in detail voorbereide, maar tot mislukken gedoemde plannen om hele steden en dorpen te evacueren.
Op papier ontstond een Nederland-in-oorlog: theater Carré was 'gereserveerd als mortuarium' en op Curaçao werd een schaduwbevolkingsregister bewaard. Communisten zouden per schip worden afgevoerd, buitenlandse vluchtelingen moesten worden tegengehouden, de top van het bedrijfsleven wilde het land ontvluchten. De media en de posterijen moesten worden gecensureerd, massagraven gedolven.
De Russen komen! is het eerste boek dat in detail het verhaal achter deze supergeheime plannen vertelt. Het is geïllustreerd met tot dusver onbekende documenten en biedt een uniek inkijkje in een bizarre periode in de recente geschiedenis. In een afsluitend hoofdstuk worden parallellen getrokken met de huidige maatregelen om de bevolking tegen terrorisme te beschermen.


Omdat ik ben geboren in de jaren '70, heb ik het hoogtepunt van de Koude Oorlog niet meegemaakt. Toch heb ook ik wel iets meegekregen van deze onverklaarde oorlog. Zo staat de tekst van Doe Maars De bom uit 1982 mij nog helder voor ogen. Ook herinner ik me een folder van de Bescherming Bevolking (BB) met instructies voor het doorstaan van een atoomaanval, die ik in de jaren ’80 bij mijn oma heb gezien. De adviezen om onder tafel te schuilen, kwamen toen haast kolderiek op me over.

In 2009, twintig jaar na de val van de Berlijnse Muur, verscheen De Russen komen!. De schrijver, Mark Traa, heeft met behulp van tot dan toe niet geraadpleegde archieven geprobeerd een beeld te schetsen van de manier waarop wij Nederlanders met die oorlogsdreiging zijn omgegaan, ruwweg tussen 1948 en het einde van de jaren ’80. Eerst werd uitgegaan van een conventionele oorlog, maar er was al snel sprake van een nucleaire dreiging, toen bleek dat de Sovjet-Unie over kernwapens beschikte.

Ik vond De Russen komen! een interessant boek, omdat het veel zaken belicht waar je als gewone burger niet van weet. Zo werden er bijvoorbeeld mogelijke doelwitten genoemd in de buurt van de plaats waar ik ben opgegroeid. Tegelijkertijd was er ook herkenning: de BB-folder werd ook beschreven. Het deed me goed om te lezen dat die folder ook toen tot hilariteit leidde. Dit boek is een aanrader voor iedereen die op een toegankelijke manier wat meer te weten wil komen over het onderwerp.

Wel vind ik het jammer dat Traa ervoor heeft gekozen om het gebruik van noten achterwege te laten. Deze keuze is niet alleen bepaald doordat veel materiaal uit archieven komt. Traa schrijft in de introductie dat hij dit ook heeft gedaan om de leesbaarheid van het boek te vergroten. Die keuze en de zeer summiere literatuurlijst maken het echter voor de lezers die méér willen weten moeilijk om 'verder' te lezen.

Verder viel me op dat in sommige hoofdstukken nogal veel 'vanuit de kennis van nu' wordt geoordeeld. Een voorbeeld. Nu weten wij, dat de Sovjettroepen nooit gekomen zijn en dat een atoomaanval ons bespaard is gebleven. Ook hebben we in de recente geschiedenis kunnen zien hoe een massale evacuatie (van New Orleans voor de orkaan Katrina in 2005) en de opvang van de achterblijvers in de verwoeste stad in het honderd is gelopen. Het is daarom makkelijk achteraf te melden dat de uitgedachte maatregelen voor massale evacuatie in Nederland onuitvoerbaar zouden blijken omdat er chaos zou ontstaan. Deze opmerkingen zijn overbodig, omdat je als lezer die conclusie ook zelf trekt bij het lezen van de plannen, en zij ondermijnen het objectieve gehalte van het boek.

Traa stelt verder twee maal dat Berlijnse Muur in oktober 1989 is gevallen. Als Traa daarmee de feitelijk val van de muur bedoelt, dan is hij hier abuis. De Berlijnse Muur op 9 november 1989 geopend en daarmee gevallen. Staat de val van de Berlijnse Muur symbool voor de afbrokkeling van het communistische bewind van verschillende landen, dan is hij hier ook wat onnauwkeurig. Dat proces was al voor oktober 1989 begonnen, en in Polen had er al een wisseling van de wacht plaatsgevonden voor oktober 1989. Zie deze pagina op Wikipedia als je eens rustig wilt nalezen hoe het wel verlopen is.

Actueel en interessant is het bespiegelende hoofdstuk over de manier waarop wij ons op dit moment wapenen tegen de dreiging van (internationaal) terrorisme. Traa trekt parallellen in de manier waarop de bevolking tijdens de Koude Oorlog werd voorgespiegeld dat al het mogelijke ter bescherming werd ondernomen en de manier waarop dit ons nu wordt voorgespiegeld, als het gaat om terrorismebestrijding. Dit hoofdstuk stemt zeker tot nadenken.

flickr